اصطلاح Abandonware به نرم‌افزارها و بازی‌هایی گفته می‌شود که دیگر توسط شرکت‌های سازنده پشتیبانی نمی‌شوند و حقوق کپی‌رایت آن‌ها فعالانه اعمال نمی‌گردد. این وضعیت معمولاً زمانی رخ می‌دهد که یک شرکت تصمیم می‌گیرد که به توسعه یا پشتیبانی از یک محصول خاص پایان دهد، اما هنوز حقوق مالکیت معنوی آن محصول را در اختیار دارد.
اگرچه بسیاری از این نرم‌افزارها و بازی‌ها به رایگان در سایت‌های مختلف قابل دانلود هستند، اما مسئله قانونی بودن یا نبودن این برنامه‌ها، که برخی از آن‌ها بسیار محبوب هستند، همچنان یک مسئله بحث‌برانگیز است.
در واقع، در حالی که ممکن است شرکت‌ها به طور فعال از حقوق خود دفاع نکنند، این بدان معنا نیست که این نرم‌افزارها به طور قانونی قابل توزیع هستند. به همین دلیل، کاربران باید در دانلود و استفاده از این نرم‌افزارها احتیاط کنند و از وضعیت حقوقی آن‌ها آگاه باشند.
در ادامه به مفهوم Abandonware، جنبه‌های قانونی آن و دلایل اهمیت آن می‌پردازیم.
Abandonware چیست؟
عبارت Abandonware ترکیبی از دو کلمه Abandoned (رها شده) و Software (نرم‌افزار) است. به‌طور کلی، این نرم‌افزارها ویژگی‌های زیر را دارند:
- عدم پشتیبانی رسمی: شرکت سازنده دیگر نرم‌افزار یا بازی را به‌روزرسانی یا بهینه نمی‌کند.
- عدم اعمال حقوق کپی‌رایت: مالک نرم‌افزار به دلایل مختلف، از جمله تعطیلی شرکت یا عدم تمایل، حقوق کپی‌رایت خود را اعمال نمی‌کند.
این نرم‌افزارها به دو صورت به وضعیت Abandonware تبدیل می‌شوند:
- به‌صورت رسمی: شرکت سازنده کد منبع نرم‌افزار را به‌طور عمومی منتشر می‌کند. به‌عنوان مثال، بازی Descent در سال 1997 کد منبع خود را آزاد کرد.
- به‌صورت غیررسمی: بدون اعلام رسمی، حقوق کپی‌رایت این آثار به‌خاطر عدم نظارت یا پیگیری رها می‌شود.
آیا Abandonware قانونی است؟
پاسخ ساده: خیر.
حتی اگر یک نرم‌افزار رها شود، این موضوع به معنای عمومی‌شدن یا آزاد شدن آن نیست. حقوق کپی‌رایت معمولاً تا 70 سال یا حتی بیشتر، بسته به قوانین هر کشور، اعتبار دارد. بنابراین، دانلود و استفاده از Abandonware بدون مجوز رسمی، از لحاظ حقوقی نقض قوانین کپی‌رایت محسوب می‌شود.
چرا سایت‌های Abandonware همچنان فعالیت می‌کنند؟
بسیاری از این سایت‌ها به دلیل موارد زیر در یک منطقه خاکستری قانونی فعالیت می‌کنند:
- عدم وجود مالک فعال: بسیاری از نرم‌افزارها صاحب حقوق فعالی ندارند که بتواند پیگیری کند.
- عدم علاقه مالکان حقوقی: برخی از شرکت‌ها علی‌رغم داشتن حقوق کپی‌رایت، از پیگیری قانونی صرف‌نظر می‌کنند زیرا درآمدزایی یا اولویت تجاری خاصی برایشان ندارد.
برای مثال: بازی Civilization 1 یک نمونه بارز است که حقوق کپی‌رایت آن همچنان معتبر است، اما هیچ شرکتی آن را پیگیری نمی‌کند.
در مقابل، سری بازی‌های Fallout پس از خریداری توسط Bethesda، از وضعیت Abandonware خارج شدند، زیرا این شرکت تصمیم گرفت از حقوق کپی‌رایت این سری دفاع کند. حتی برای راضی نگه‌داشتن مشتریان خود آن‌ها را به صورت رایگان در اپیک گیمز برای یک هفته جهت دانلود قرار داد.
آیا دانلود Abandonware امن است؟
امنیت دانلود Abandonware به سایتی که از آن استفاده می‌کنید بستگی دارد. سایت‌های مشهور و پرکاربری مانند Abandonia یا MyAbandonware معمولاً فایل‌های ایمن ارائه می‌دهند، اما سایت‌های ناشناخته ممکن است حاوی بدافزار باشند.
برای اطمینان از امنیت:
- از سایت‌های معتبر و شناخته‌شده استفاده کنید.
- نرم‌افزارهای دانلود شده را با ابزارهای امنیتی بررسی کنید.
دلایل وجود Abandonware
سایت‌هایی که به ارائه این گونه برنامه‌ها می‌پردازند در واقع از دل سایت‌های دانلود غیر قانونی به وجود آمده‌اند و شکل‌گیری آن‌ها به مرور و طی یک فرایند بوده است. اما دلایل زیادی برای وجود Abandonware وجود دارد:
1. حفظ تاریخ بازی‌ها و نرم‌افزارها:
یکی از دلایل اصلی محبوبیت Abandonware، حفظ آثار قدیمی و جلوگیری از نابودی آن‌ها است. بسیاری از بازی‌های ویدیویی و نرم‌افزارها، به‌خصوص آن‌هایی که دیگر به‌صورت رسمی عرضه نمی‌شوند، ممکن است برای همیشه از دسترس خارج شوند. سایت‌های Abandonware این آثار را در دسترس عموم قرار می‌دهند.
طبق تحقیقات بنیاد تاریخ بازی‌های ویدئویی (Video Game History Foundation)، حدود 87 درصد از بازی‌های ویدئویی اکنون از دسترس خارج شده‌اند و به غیر از سایت‌های غیرقانونی، عملا راهی برای خرید آن‌ها وجود ندارد. مثل این‌که یک اثر هنری برای همیشه از دسترس جامعه خارج شود. این آمار اهمیت سایت‌های Abandonware را در حفظ آثار تاریخی نشان می‌دهد.
2. تأثیر اندک بر درآمد سازندگان:
بسیاری از سازندگان این نرم‌افزارها دیگر از فروش آثار قدیمی درآمدی ندارند. حتی برخی از توسعه‌دهندگان، به‌صورت غیررسمی، استفاده از آثار قدیمی خود را تأیید می‌کنند.
برای مثال، Tim Schafer، سازنده بازی‌های کلاسیکی مانند Grim Fandango، در مصاحبه‌ای در سال 2002 گفت:
“بله، این piracy (دزدی آثار دیجیتال) است. اما چه اهمیتی دارد؟ بسیاری از سازندگان اصلی این بازی‌ها دیگر درآمدی از آن‌ها ندارند، بنابراین دانلود آن‌ها مشکلی ندارد.”
نقش GOG در حفاظت قانونی آثار
سایت GOG.com مخفف Good Old Games یکی از سایت‌هایی است که نقش مهمی در حفظ بازی‌های قدیمی ایفا کرده است. برخلاف سایت‌های Abandonware، GOG با شرکت‌های صاحب حقوق همکاری کرده و بازی‌های قدیمی را به‌صورت قانونی بازنشر می‌کند.
موفقیت GOG نشان داده که بازی‌های قدیمی می‌توانند دوباره به بازار عرضه شوند و از لحاظ تجاری موفق باشند. اما این موضوع تهدیدی برای Abandonware نیز محسوب می‌شود، زیرا برخی از آثار که ممکن بود به Abandonware تبدیل شوند، اکنون توسط GOG به فروش می‌رسند.
تفاوت Abandonware و نرم‌افزارهای رایگان
توجه داشته باشید که Abandonware با نرم‌افزارهایی که به‌صورت رسمی تحت مجوزهای عمومی مانند GPL یا منتشر می‌شوند، تفاوت دارند. نرم‌افزارهای دارای این مجوزها کاملاً قانونی هستند و استفاده از آن‌ها نیازی به مجوز جداگانه ندارد.
Abandonware از لحاظ قانونی همچنان تحت حقوق کپی‌رایت است و استفاده از آن، حتی به‌صورت رایگان، غیرقانونی محسوب می‌شود. با این حال، به دلیل نبود پیگیری‌های قانونی و نقش این نرم‌افزارها در حفظ آثار تاریخی، بسیاری از افراد از این آثار استفاده می‌کنند. اگرچه این موضوع در “منطقه خاکستری” قانونی قرار دارد، بهتر است در صورت وجود نسخه‌های قانونی (مثلاً در GOG.com)، از آن‌ها استفاده کنید.